تفسیر نتایج آزمون‌های مهارت در شیمی تجزیه

تفسیر نتایج آزمون‌ مهارت برای کاربران داده‌های شیمیایی همیشه چالش‌برانگیز بوده است. بسیاری از برداشت‌های نادرست در استفاده از این داده‌ها باعث سردرگمی می‌شوند. در این مقاله، به زبان ساده و با ساختاری منظم، به شما کمک می‌کنیم که این نتایج را بهتر درک و تحلیل کنید. در صورت امکان، انجام تفسیر با کمک یک شیمیدان تجزیه‌ توصیه می‌شود.

آزمون مهارت چیست؟

آزمون مهارت یا Proficiency Testing (PT) یک ابزار کنترل کیفیت بین‌آزمایشگاهی است. هدف آن ارزیابی منظم دقت و صحت عملکرد آزمایشگاه‌ها است. در این فرآیند، برگزارکننده آزمون، نمونه‌هایی همگن را بین شرکت‌کنندگان توزیع می‌کند. سپس آزمایشگاه‌ها تحت شرایط عادی خود نمونه را تحلیل کرده و نتیجه را ارسال می‌کنند. برگزارکننده با تجزیه و تحلیل نتایج، امتیاز عملکرد را به شرکت‌کنندگان اطلاع می‌دهد.

تفاوت آزمون مهارت با اعتباربخشی چیست؟

آزمون مهارت یکی از ابزارهای ارزیابی عملکرد است. اما اعتباربخشی یک سیستم جامع ارزیابی کیفیت در آزمایشگاه‌ها است که الزاماتی مانند شرکت در آزمون‌های مهارت را شامل می‌شود. در واقع، آزمون مهارت بخشی از فرآیند اعتباربخشی است، نه جایگزین آن.

نمونه‌های مورد استفاده در آزمون مهارت

نمونه‌های ارسالی معمولاً مشابه نمونه‌های واقعی هستند که آزمایشگاه‌ها در کار روزمره خود آنالیز می‌کنند. این انتخاب باعث می‌شود نتایج، بازتاب‌دهنده عملکرد واقعی آزمایشگاه باشد.

هدف اصلی از آزمون مهارت

هدف آزمون مهارت، شناسایی خطاهای بزرگ و کمک به آزمایشگاه‌ها برای اصلاح آن‌هاست. این آزمون به شما نشان می‌دهد که آیا نیاز به بازنگری در روش‌های آنالیز خود دارید یا خیر. استفاده‌های دیگر از نتایج آزمون مهارت نیز ممکن است، اما باید با احتیاط و با درک محدودیت‌های آزمون صورت گیرد.

چرا نتایج آنالیز خطا دارند؟

تمام اندازه‌گیری‌ها دارای خطا هستند. در شیمی تجزیه، این خطاها ناشی از پیچیدگی فرآیندهای فیزیکی و شیمیایی هستند. بر خلاف اندازه‌گیری‌های ساده فیزیکی مثل طول یا زمان، آنالیز شیمیایی حتی در شرایط ایده‌آل هم دقت محدودی دارد؛ به‌ویژه زمانی که مقادیر بسیار کم مانند باقیمانده آفت‌کش‌ها در غذا اندازه‌گیری می‌شوند.

آیا این دقت برای کاربرد ما کافی است؟

پاسخ به این سوال بستگی به کاربرد دارد. برای مثال، در اندازه‌گیری طلای موجود در ضایعات، دقت بسیار بالا ضروری است، چرا که هر اشتباه کوچک معادل ضرر مالی بزرگی است. در مقابل، در بررسی مس در خاک، دقت متوسط ممکن است کافی باشد. این مسئله به مفهوم «تناسب برای هدف» مرتبط است.

چگونه آزمون مهارت دقت را ارزیابی می‌کند؟

اکثر طرح‌های آزمون مهارت از نمره z (z-score) برای ارزیابی استفاده می‌کنند. این نمره نشان می‌دهد که چقدر نتیجه شما با مقدار مرجع فاصله دارد. همچنین، انحراف از دقت مورد انتظار (مطابق هدف آزمون) را نیز در نظر می‌گیرد.

تفسیر نمره عملکرد z چگونه است؟

نمره z به این صورت تفسیر می‌شود:

• نمره ۰: نتیجه ایده‌آل
• نمره بین ۲+ و ۲-: عملکرد قابل قبول
• نمره بالای ۳ یا کمتر از ۳-: نشانه مشکل در روش آنالیز

تغییرات تصادفی بین نمرات طبیعی است. تفاوت‌های کوچک بین نمرات نشان‌دهنده تغییر واقعی در عملکرد نیستند.

اشتباهات رایج در استفاده از z-score

برخی از اشتباهات متداول عبارتند از:

• مقایسه نمرات z بین دوره‌های مختلف بدون در نظر گرفتن عوامل مؤثر
• رتبه‌بندی آزمایشگاه‌ها تنها بر اساس نمره z
• استفاده نادرست از میانگین نمرات برای نتیجه‌گیری کلی

این خطاها می‌توانند منجر به تصمیم‌گیری اشتباه شوند.

محدودیت‌های آزمون مهارت

آزمون مهارت نمی‌تواند جایگزین کنترل کیفیت داخلی شود. همچنین نمی‌تواند مهارت آزمونگر را ارزیابی کند یا روش آزمایشگاهی را به تنهایی تأیید کند. نتایج آزمون صرفاً نشان‌دهنده وجود مشکل هستند، نه راه‌حل آن.

نتیجه‌گیری

تفسیر نتایج آزمون‌های مهارت نیاز به دانش آماری و تخصص شیمی تجزیه دارد. نمرات z باید با دقت، همراه با در نظر گرفتن تناسب برای هدف، تفسیر شوند. هدف از آزمون مهارت کمک به بهبود مستمر کیفیت نتایج آزمایشگاهی است، نه قضاوت مطلق درباره عملکرد.

مقاله فوق ترجمه یکی از مقالات سایت Royal Society of Chemistry می باشد که مجموعه ویرا اقدام به ترجمه فارسی آن کرده است و شما می توانید فایل اصلی را در قالب pdf از لینک زیر دانلود فرمایید.

دانلود مقاله اصلی

مترجم : سرکار خانم مهندس دوستی