بسیاری از آزمایشگاهها شرکت در برنامههای آزمون مهارت (Proficiency Testing – PT) را صرفاً برای برآوردهسازی الزامات نهادهای اعتباربخشی انجام میدهند. با این حال، مشارکت در برنامههای آزمون مهارت صرفا یک الزام اداری نیست، بلکه ابزاری بنیادین برای حفظ شایستگی فنی، مدیریت ریسک، و بهبود مستمر عملکرد آزمایشگاه به شمار میآید.
در واقع، آزمون مهارت یک ارزیابی بیرونی از توان فنی آزمایشگاهها است که از طریق مقایسه نتایج آنها با مقادیر مرجع یا با نتایج سایر آزمایشگاههای همسطح انجام میشود. چنین ارزیابیهایی میتوانند منافع متعددی برای آزمایشگاهها، کارکنان، مدیران و حتی کاربران نهایی نتایج آزمون فراهم کنند.
در ادامه، مهمترین مزایای مشارکت آزمایشگاهها در برنامههای آزمون مهارت مرور میشود:
۱. تأیید شایستگی فنی آزمایشگاه
هدف اصلی آزمون مهارت، ارزیابی توان فنی آزمایشگاه در اجرای آزمونها و اندازهگیریهای خاص است. بسیاری از آزمایشگاهها در انزوا فعالیت میکنند و به ندرت فرصت مقایسه دادههای خود با سایر آزمایشگاهها را دارند. در نبود چنین مقایسههایی، خطر بروز خطا یا سوگیری در دادهها افزایش مییابد.
مشارکت در PT فرصتی برای مقایسه عملکرد با مقادیر مرجع یا دادههای اجماع فراهم میکند و نتیجهی آن میتواند دو حالت داشته باشد: یا عملکرد آزمایشگاه تأیید میشود، یا نیاز به بررسی و اصلاح فرآیندها آشکار میگردد.
در برنامههای مداوم آزمون مهارت، این مقایسه بهصورت پیوسته انجام میشود و ابزار مؤثری برای پایش مستمر کارایی و تداوم شایستگی آزمایشگاه به شمار میرود.
۲. شناسایی مشکلات آزمون یا اندازهگیری (مدیریت ریسک و بهبود عملکرد)
در صورتی که نتایج آزمایشگاه در برنامه آزمون مهارت با مقادیر مرجع یا معیارهای عملکرد همخوانی نداشته باشد، این موضوع فرصتی ارزشمند برای شناسایی خطاهای بالقوه، منابع انحراف و ضعفهای فنی یا مدیریتی است.
بدون شرکت در چنین برنامهای، این خطاها ممکن است پنهان بمانند و نتایج نادرست به مشتریان یا نهادهای نظارتی ارائه شود — وضعیتی که میتواند منجر به از دست رفتن اعتبار آزمایشگاه یا حتی بروز تبعات حقوقی شود.
بنابراین، آزمون مهارت را میتوان ابزاری کلیدی در مدیریت ریسک و تضمین کیفیت دانست که از بروز خسارتهای سنگین در آینده پیشگیری میکند.
۳. مقایسه و ارزیابی روشها و رویهها
آزمایشگاهها میتوانند از برنامههای PT برای مقایسه عملکرد روشهای مختلف آزمون یا سطوح متفاوت غلظت نمونهها استفاده کنند. در برخی موارد، این مقایسه به آزمایشگاه کمک میکند تا پیش از پذیرش روش جدید، کارایی و صحت آن را در عمل بیازماید.
علاوه بر این، برخی ارائهدهندگان آزمون مهارت، گزارشهایی جامع از روشهای مورد استفاده توسط آزمایشگاههای شرکتکننده منتشر میکنند. این دادهها برای انتخاب روش بهینه یا بررسی نیاز به تحقیقات تکمیلی بسیار ارزشمند است.
۴. بهبود عملکرد و توسعه فرآیندها
زمانی که نتایج PT رضایتبخش نباشد، این امر بهجای آنکه تهدید تلقی شود، باید به عنوان فرصتی برای یادگیری و بهبود مستمر دیده شود.
تحلیل دقیق نتایج میتواند منجر به اقدامات اصلاحی گوناگون شود، از جمله:
- آموزش تکمیلی کارکنان
- بازنگری یا بهروزرسانی روشهای آزمون
- بهبود کنترل کیفیت داخلی
- ارتقای کالیبراسیون تجهیزات یا جایگزینی ابزارهای مستهلک
۵. تعیین دقت و صحت روشهای آزمون
برخی از برنامههای PT بهگونهای طراحی شدهاند که بتوان از آنها برای برآورد دقت (Precision) و صحت (Accuracy) روشهای بهکاررفته در آزمایشگاه استفاده کرد. این دادهها در مواردی که اطلاعات منتشرشده در دسترس نیست، میتوانند نقش مرجع داخلی داشته باشند و در کنترل کیفیت روزمره، آموزش اپراتورها و حتی توسعه روشهای جدید به کار روند.
۶. آموزش و توانمندسازی کارکنان
مشارکت در آزمون مهارت، تجربهای آموزشی برای کارشناسان آزمایشگاه است. اجرای آزمون بر روی نمونههای PT، تحلیل نتایج، و بررسی علل انحرافها موجب ارتقای دانش فنی، دقت و آگاهی کارکنان میشود.
همچنین، زمانی که عملکرد مطلوب آزمایشگاه در نتایج PT تأیید میشود، اعتمادبهنفس و انگیزهی تیم تقویت میگردد — عاملی که در ایجاد فرهنگ کیفیت و بهبود مستمر نقشی اساسی دارد.
۷. جلب اعتماد نهادهای اعتباربخشی و مراجع نظارتی
موفقیت در برنامههای آزمون مهارت، اعتماد نهادهای اعتباربخشی، مراجع نظارتی و مشتریان را نسبت به آزمایشگاه افزایش میدهد. حتی در مواردی که عملکرد اولیه مطلوب نبوده اما اقدامات اصلاحی مؤثر انجام شده باشد، همین فرآیند شفاف به نهادهای ناظر نشان میدهد که آزمایشگاه فرهنگ یادگیری و بهبود واقعی دارد.
به این ترتیب، مشارکت در PT نهتنها موجب حفظ گواهینامه اعتباربخشی میشود، بلکه جایگاه آزمایشگاه را به عنوان نهادی قابل اعتماد در جامعه علمی و صنعتی تثبیت میکند.
۸. تولید مواد مرجع و دادههای مقایسهای
در برخی برنامهها، نمونههای آزمون مهارت با ویژگیهای شناختهشده و پایدار تهیه میشوند که میتوانند بعدها به عنوان مواد مرجع داخلی (In-house Reference Materials) برای کنترل کیفیت یا آموزش کارکنان استفاده شوند. به این ترتیب، PT میتواند به شکل غیرمستقیم در توسعه زیرساختهای مرجع آزمایشگاه نقشآفرین باشد.
۹. ارزش افزوده برای مدیریت ریسک
در محیط رقابتی امروز، مشتریان و نهادهای قانونی انتظار دارند نتایج آزمایشها معتبر، قابل اعتماد و قابل تکرار باشند. مشارکت منظم در PT به آزمایشگاهها کمک میکند تا ریسک ارائه نتایج نادرست را به حداقل برسانند و در مقابل چالشهای احتمالی از موضعی مستدل و مستند دفاع کنند.
از این رو، PT را میتوان بخشی از سیستم مدیریت ریسک و تضمین کیفیت کلان آزمایشگاه دانست.
جمعبندی
برنامههای آزمون مهارت تنها ابزاری برای حفظ گواهینامه اعتباربخشی نیستند؛ بلکه سازوکاری کلیدی برای تضمین کیفیت، یادگیری سازمانی، و افزایش اعتماد عمومی به نتایج آزمایشگاهی محسوب میشوند.
آزمایشگاههایی که از آزمون مهارت به عنوان فرصتی برای ارزیابی، یادگیری و رشد استفاده میکنند، نهتنها جایگاه خود را در جامعه علمی تثبیت مینمایند، بلکه به ارتقای نظام تضمین کیفیت کشور نیز یاری میرسانند.
مرجع: ILAC B6:06/2019 Benefits for Laboratories Participating in Proficiency Testing Programs
