🎯 مقدمه
الگوهای آزمون مهارت (Proficiency Testing – PT) یکی از ابزارهای کلیدی برای پایش عملکرد آزمایشگاه‌ها و اعتبارسنجی کیفیت نتایج آن‌ها به شمار می‌روند. مشارکت مؤثر در این برنامه‌ها، نه تنها نشان‌دهنده تعهد آزمایشگاه به کیفیت است، بلکه در فرآیند اعتباربخشی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. با این حال، بروز خطاهای رایج در حین اجرای آزمون می‌تواند باعث کاهش اعتبار نتایج شود.
این مقاله به‌عنوان یک چک لیست گام‌به‌گام، مراحل کلیدی و الزامات ضروری برای مشارکت در الگوی آزمون مهارت را از زمان انتخاب و دریافت نمونه تا بازبینی نتایج و انجام اقدامات اصلاحی شرح می‌دهد. هدف این است که آزمایشگاه‌ها با پیروی از این راهنما، ضمن کاهش خطا، از حداکثر ظرفیت آموزشی و فنی برنامه‌های آزمون مهارت بهره‌مند شوند.
🧭 مراحل مشارکت در یک برنامه آزمون مهارت
۱. اقدامات پیش از مشارکت
قبل از آغاز رسمی آزمون مهارت، آزمایشگاه باید اطمینان حاصل کند که تمامی الزامات فنی و مدیریتی برای ورود به فرآیند فراهم است:
- 🔹 اطمینان از به‌روزرسانی اطلاعات تماس، صورتحساب، و مسئولان فنی در نزد مجری آزمون
- 🔹 وجود و مستندسازی رویه‌های کلیدی مانند:
روش بازبینی نتایج آزمون مهارت
داشتن این رویه‌ها به ویژه برای آزمایشگاه‌هایی که در فرآیند اعتباربخشی طبق استانداردهای ISO/IEC 17025 یا ISO/IEC 17043 هستند، ضروری است.
۲. دریافت و بررسی اقلام آزمون مهارت
در هنگام دریافت اقلام آزمون مهارت، نکات زیر باید رعایت شود:
- 🔸 بلافاصله پس از تحویل، محتویات بسته‌بندی بررسی شود تا اطمینان حاصل گردد که اقلام به صورت سالم، کامل و بدون آسیب فیزیکی (نشتی، شکستگی، مفقودی) دریافت شده‌اند.
- 🔸 در صورت وجود هرگونه مغایرت، آزمایشگاه باید در اسرع وقت با مجری آزمون تماس گرفته و درخواست نمونه جایگزین کند.
- 🔸 مطالعه کامل دستورالعمل‌های ارسالی توسط مجری آزمون، شامل شرایط نگهداری، آماده‌سازی، نحوه حل کردن، مدت استفاده، و نحوه ثبت نتایج ضروری است.
- 🔸 اقلام دریافتی باید مطابق با روش داخلی آزمایشگاه ثبت، کدگذاری و علامت‌گذاری شوند. همچنین در شرایط کنترل‌شده نگهداری شوند.
۳. انجام آزمون و اندازه‌گیری‌ها
این مرحله باید با بالاترین دقت و تطابق با روش‌های واقعی آزمایشگاه اجرا شود:
- ✅ قبل از شروع تحلیل، دستورالعمل مجری آزمون مجدداً مرور شود.
- ✅ در صورت عدم وجود دستور خاص، آزمون باید دقیقاً مشابه با شرایط روتین آزمایشگاه انجام شود.
- ✅ اطمینان حاصل شود که تجهیزات، محلول‌ها و مواد مورد استفاده کالیبره، آماده و معتبر هستند.
- ✅ تمامی اندازه‌گیری‌ها باید در محدوده زمانی اعلام‌شده توسط مجری انجام شوند. تأخیر ممکن است باعث مردود شدن نتایج شود.
۴. گزارش‌دهی نتایج
دقت در مرحله گزارش‌دهی برابر با دقت در مرحله آزمون است. توصیه می‌شود:
- 🔹 زمان کافی برای تهیه و ارسال نتایج اختصاص داده شود تا از ارسال شتاب‌زده جلوگیری شود.
- 🔹 نتایج بر اساس قالب خواسته‌شده توسط مجری آزمون ارائه شود (شامل واحد، تعداد اعشار، تعداد ارقام معنادار).
- 🔹 فرم‌های گزارش به دقت بررسی و هرگونه خطای احتمالی اصلاح شود.
- 🔹 یک نسخه از نتایج برای بایگانی داخلی نگهداری شود.
- 🔹 تأیید نهایی ارسال موفق اطلاعات به مجری آزمون فراموش نشود.
۵. بازبینی گزارش آزمون مهارت
پس از دریافت نتایج و گزارش تحلیلی از سوی مجری آزمون، اقدامات زیر توصیه می‌شود:
- ✅ مرور دقیق گزارش و اطمینان از درستی اطلاعات درج‌شده
- ✅ توجه ویژه به بخش تحلیل عملکرد، به‌ویژه در مورد معیارهایی مانند z-score، zeta، یا ٰEn
- ✅ شناسایی هرگونه مغایرت یا اشتباه در ارزیابی و اعلام آن به مجری در مهلت مقرر
- ✅ نگهداری گزارش نهایی در پرونده‌های کیفیت یا سیستم مستندسازی آزمایشگاه
این بازبینی می‌تواند به شناسایی روندهای بلندمدت در عملکرد کمک کند.
۶. اقدامات پس از ارزیابی عملکرد
در صورت وجود هرگونه نتیجه نامطلوب یا خارج از حدود قابل قبول، لازم است:
- 🔸 دلیل عملکرد ضعیف مشخص و ریشه‌یابی شود (مثلاً خطای اپراتور، مشکل تجهیزات، یا تفسیر نادرست دستورالعمل)
- 🔸 تأثیر این عملکرد بر سایر فعالیت‌های آزمایشگاه بررسی شود (مثلاً آیا داده‌های مشتری تحت تأثیر قرار گرفته‌اند؟)
- 🔸 اقدامات اصلاحی مناسب اجرا شود
- 🔸 در صورت وجود ماده باقیمانده از آزمون، از آن برای بررسی اثربخشی اقدام اصلاحی استفاده شود
- 🔸 عملکرد کلی در آزمون‌های قبلی و بعدی مقایسه شود تا روند بهبود یا مشکل مداوم مشخص گردد
✅ جمع‌بندی
مشارکت در آزمون مهارت، فراتر از یک الزام اعتباربخشی، فرصتی برای ارزیابی عینی کیفیت عملکرد آزمایشگاه است. اجرای دقیق این چک‌لیست، آزمایشگاه‌ها را قادر می‌سازد تا با اطمینان در برنامه‌های PT شرکت کنند، نتایج معتبر ارائه دهند و در مسیر بهبود مستمر حرکت کنند.
